Vorwort des Ausschusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
I. Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
II. Elektromagnetische Felder und Mobilfunkstrahlung . . . . . . . . . . . . . . 10
1. „Worum es geht“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2. Technologie des Mobilfunksystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.1 Elektromagnetische Felder, Strahlungen, Wellen, Frequenzen . . . . . . . . . 12
2.2 Mobilfunknetze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3. Elektromagnetische Felder von Mobilfunksystemen . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.1 Hochfrequente Strahlungen von Basisstationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.2 Hochfrequente Strahlung von Mobilfunkgeräten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.3 Biophysik des Mobilfunks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
4. Terminologie, Effekte, Wirkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
III. Forschungsfelder und wissenschaftliche Risikodiskussionen . . . . . . . . 20
Studien und Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.1 Laborstudien an Zellen und bei Tieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.2 Laborstudien beim Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.3 Wirkungen auf die Umwelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2. Wissenschaftlicher Kenntnisstand und Diskussionen . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.1 Neuere Primärstudien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2 Internationale Metastudien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.3 Nationale Metastudien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4 Wissenschaftliche Debatte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
IV. Grundlegende Aspekte und Regularien bei elektromagnetischen Feldern . . . . 42
1. Institutionen und Grenzwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2. Regulatorische Rahmenbedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.1 Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.2 Europäische Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.3 Schweiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.4 Österreich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.5 Dänemark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.6 Weitere Länder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.7 Ländervergleich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
V. Risikowahrnehmung und Kommunikation bei elektromagnetischen Feldern . . . . . . . 60
1. EMVU in der öffentlichen Diskussion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1.1 Massenmedien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
1.2 Interessengruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1.3 Internationale Gremien und Wissenschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
1.4 Mobilfunkanbieter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
1.5 Kommunen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2. Zentrale Diskursfelder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
2.1 Vermittlung und Information . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
2.2 Grenzwerte, Standorte, Telefone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.3 Messaktionen und Monitoring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
VI. Schlussfolgerungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
1. Forschung und Risikobewertung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2. Vorsorgemaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3. Öffentlichkeit und politische Debatte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4. Resümee und Ausblick . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
1. In Auftrag gegebene Gutachten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
2. Zitierte Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
1. Tabellenverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
2. Abbildungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3. Verzeichnis Webseiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
4. Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Glossar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98